सैराट शब्दावरून आठवलं… लहानपणी म्हणजे अगदी मराठी शाळेत असताना ‘झिंगाट’ हा शब्द बऱ्याचदा ऐकायचो आणि म्हणायचोही. उदा.. मी लई झिंगाट पळालो… वगैरे वगैरे.. त्यालाच आणखी एक पर्यायी शब्द भन्नाट असाही वापरायचो. पण हा शब्द आम्ही ‘भिनाट’ असाच म्हणायचो. लई भिनाट पळालो… नंतर कळलं, की तो भन्नाट या मूळ शब्दाचा अपभ्रंश आहे. असो. नागनाथ मंजुळेंच्या सैराट (Sairat) चित्रपटाने पुन्हा या बोली भाषेतील शब्दांची आठवण करून दिली. सैराट उत्तर महाराष्ट्राला काहीसा नवा वाटेल. कारण इकडे ‘झिंगाट’ शब्द वापरला जातो; पण पश्चिम महाराष्ट्रातील बोली भाषांमध्ये सैराट (Sairat) हा शब्द सहज उच्चारला जातो. सैराट म्हणजे वेगवान, झिंगाट, सुसाट असा आहे हे एव्हाना सैराट (Sairat) चित्रपटाने स्पष्ट केलं आहे.
मराठी भाषेतले रांगडे शब्द कमालीचे सुंदर असतात. सैराट हा शब्दही त्यातलाच. हा शब्द मूळचा पश्चिम महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागातील बोली भाषेतला.
सैराट (Sairat) या शब्दाचा शोध घेताना लक्षात आलं, की हा शब्द आताचा मुळी नाहीच. संत तुकारामांनी तुकाराम गाथेत हा शब्द दोनदा वापरला आहे. (३८५ व ४२३ वा अभंग)
३८५
पडिली भुली धांवतें सैराट । छंद गोविंदाचा चोजवितें वाट ।
मागें सांडोनि सकळ बोभाट । वंदीं पदांबुजें ठेवुनि ललाट वो ॥१॥
४२३
पांगुळ जालों देवा नाहीं हात ना पाय । बैसलों जयावरी सैराट तें जाय ।
खेटितां कुंप कांटी । खुंट दरडी न पाहे । आधार नाहीं मज कोणी । बाप ना माये ॥१॥
असो… बोली भाषांतील व्युत्पत्ती कशी झाली, याच्या खोलात आपण कधी जात नाही. काही ग्रामीण शब्द शिव्यांमध्ये रूपांतरित झाले आहेत. ‘झक मारणे’ हा त्यातचलाच एक. झक मारणे म्हणजे मासे मारणे असा त्याचा अर्थ असल्याचं मला नुकतंच कळलं. अर्थात, ‘झक’ याचा अर्थ मासे की माश्यांच्या प्रजातीचं नाव आहे की पक्षी आहे हे समजलं नाही. पण त्याचा साधासरळ अर्थ आहे हे नक्की. ती शिवी नाही. असो. नागनाथ मंजुळे यांच्या सैराट (Sairat)वरून हा सगळा शब्दप्रपंच सुचला.
नाशिकचे साहित्यिक फ्रान्सिस वाघमारे यांनी सैराट (Sairat) हे विशेषण असल्याची माहिती दिली. त्याचा अर्थ आहे, ‘आपल्याच धुंदीत असलेला, उद्दिष्ट साध्य करण्याच्या नशेत परिणामांची तमा न बाळगणारा, धोकादायक वेगाने- जीव धोक्यात घालून सुसाट निघालेला’ असा आहे.
‘देशदूत’चे संपादक दिलीप तिवारी यांनी या शब्दाची माहिती देताना तो अहिराणीतही सहजतेने वापरला जात असल्याचे म्हटले आहे. (उदा. तो सर्राट थापा मारस भो … म्हणजे तो खूप, आगापिछा नसलेल्या, भरपूर थापा मारतो असा अर्थ होतो, तसेच तो सर्राट गाडी चालावस … म्हणजे तो काहीही न पाहता वेगात गाडी पळवतो असा अर्थ आहे.)
दिलीप तिवारी ‘सकाळ’च्या खान्देश आवृत्तीचे संपादक असताना त्यांनी स्थानांतर आणि स्थलांतर या दोन शब्दांची माहिती दिली. हे दोन्ही शब्द एक नाहीत. मुळात स्थलांतर हा शब्द सर्रासपणे वापरला जातो. मात्र, विदर्भातील वृत्तपत्रांत स्थानांतर असा शब्दही वाचायला मिळाला. तिवारी यांनी ‘सकाळ’च्या अकोला आवृत्तीतही काम केलेले असल्याने त्यांनी स्थानांतर आणि स्थलांतर या दोन शब्दांच्या अर्थातली भिन्नता स्पष्ट केली. शहरांतर्गतच एखादे दुकान किंवा घर इतरत्र हलवायचे असेल तर तो जागेतला बदल असतो. म्हणून त्याला ‘स्थानांतर’ असे म्हणायचे. मात्र, एका शहरातून दुसऱ्या शहरात जायचे असेल तर तो स्थळातला बदल आहे. त्यामुळे त्याला ‘स्थलांतर’ असे म्हणायचे. मात्र, आजही स्थानांतर हा शब्द फक्त विदर्भातच वापरला जातो.
सैराट शब्दावरून सुचलेला हा शब्दप्रपंच….असे अनेक शब्द आहेत… त्यावर नंतर कधी तरी बोलूया.. आपल्याला अशाच काही शब्दांची माहिती असेल तर अवश्य नोंदवावी.
Read more at:
युक्रेन-रशिया युद्ध आणि भारत
संपूर्ण विश्व अद्याप कोविड-19 महामारीतून बाहेर पडलेले नाही. अशातच रशिया युक्रेन युद्ध जगासमोर नवे संकट घेऊन आले आहे. सर्वांचे लक्ष...
ऑनलाइन वाचन वाङ्मय विकासाला तारक की मारक?
ऑनलाइन वाचन वाङ्मय विकासाला तारक की मारक? इंटरनेट आलं नि जग बदललं. मात्र, गेली दोन वर्षे कोरोना महामारीमुळे ऑनलाइन शिक्षण...
तोरंगण हरसूल गावचा संघर्ष आणि निरागसता…
निसर्गरम्य तोरंगण हरसूल गाव काहीसं दुर्लक्षितच राहिलंय. शिवाजी महाराजांचे मावळे आदिवासी भागात अधिक सक्रिय होते. खैरायचा किल्ला याच आदिवासी मावळ्यांनी...
या कवीने अर्जुनाला का म्हंटले अहंकारी धनुर्धारी?
प्रियदर्शन हे संवेदनशील मनाचे प्रतिभावान कवी. त्यांची अहंकारी धनुर्धर (अहंकारी धनुर्धारी) ही कविता या संवेदनशील जाणिवेचं उत्तम उदाहरण आहे. अर्जुन...
स्मार्ट सिटी नाशिकची ‘तुकाराम’गाथा
नाशिक महापालिकेच्या आयुक्तपदी तुकाराम मुंढे यांची नियुक्ती झाली, तेव्हा त्यांनी प्रशासनाला शिस्त लावली. त्यांनी काही चांगले निर्णय घेतले, तर काही...
उत्सवमूर्ती दीपक खानकरी…
एक चित्र चुकलं नसतं. ते म्हणजे आजची उत्सवमूर्ती दीपक खानकरी याचं. म्हणजे हा जसा शाळेत दिसायचा तसाच तो आजही दिसतो....
