मातीतले आवाज सांगतात मातीची गुणवत्ता

चांगल्या मातीचा संबंध थेट जीवनाशी आहे. मातीतून येणारे ध्वनी मातीची गुणवत्ता सांगतात. ते कसे यावरील शोधप्रबंधाचा थोडक्यात गोषवारा.

Mahesh Pathade September 3, 2024

0 52 2 minutes read

मातीतले आवाज सांगतात मातीची गुणवत्ता

चांगल्या मातीचा संबंध थेट जीवनाशी आहे. पृथ्वीतलावरील ५९ टक्के प्रजाती मातीत राहतात. त्यामुळे मातीतून येणारे ध्वनी मातीची गुणवत्ता सांगतात. ते कसे यावरील शोधप्रबंधाचा थोडक्यात गोषवारा.

Jake M Robinson and Martin Breed | Flinders University

एडिलेड : चांगल्या मातीचा संबंध थेट जीवनाशी आहे. पृथ्वीतलावरील ५९ टक्के प्रजाती मातीत राहतात. या प्रजाती मातीची गुणवत्ता राखण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतात. व्यापक अर्थाने सांगायचे, तर या प्रजाती पृथ्वीचं आरोग्य उत्तम राखण्यासाठीही महत्त्वाची भूमिका बजावतात. मात्र, हे महत्त्वाचं साधन आता धोक्यात आहे. सद्य:स्थितीत जगातील ७५ टक्के मातीची गुणवत्ता खराब झाली आहे. जंगलतोड, जनावरांची अत्यधिक चराई, शहरीकरण आणि इतर कारणांमुळे हा आकडा २०५० पर्यंत ९० टक्क्यांपर्यंत पोहोचू शकतो.

मातीच्या गुणवत्तेतील घट केवळ जैवविविधतेसाठीच नाही, तर शेती उत्पादनासारख्या कामांसाठीही मोठा धोका निर्माण करू शकते.

मातीतील जीवन शोधण्याची आणि मोजण्याची पद्धत महागडी आणि वेळेचा अपव्यय करणारी आहे. ‘इकोअकाउस्टिक्स’ (ecoacoustics) हा नावीन्यपूर्ण आणि नुकसान न करणारा दृष्टिकोन आहे, जो मातीची गुणवत्ता परीक्षणाचा मार्ग बदलू शकतो. आमच्या संशोधन टीमने ध्वनीच्या उपयोगातून मातीत जीवनाच्या निरीक्षणाची एक सोपी पद्धत विकसित केली आहे. हे तंत्र जगभरातील मातीची गुणवत्ता उत्तम बनविण्यास साह्यभूत करू शकते. आम्हाला आढळलं, की सुदृढ माती विविध जीवांमुळे समृद्ध आहे आणि त्यात वेगवेगळ्या ध्वनी असतात किंवा ‘ध्वनिस्थिती’ सादर करते.

पृथ्वीखाली कर्कश आवाज, ‘क्लिक’ आणि ‘पॉप’सारखे आवाज ऐकू येतात.

काय आहे इकोअकाउस्टिक्स (ecoacoustics)?

ecoacoustics

प्राणी, झाडे आदींद्वारे उत्पन्न होणाऱ्या ध्वनींचा अभ्यास म्हणजे इकोअकाउस्टिक्स (ecoacoustics).

हे तंत्रज्ञानासह तुलनेने नवीन विज्ञान आहे आणि जमीन आणि पाण्यावरील परिसंस्थेचे निरीक्षण करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरले जात आहे.

आता तुम्ही क्रेडिट कार्डाच्या आकाराचा ऑडियो रेकॉर्डर झाडावर लटकवून जनावरांचा आवाज नोंदवू शकतात.
अनेक दिवस किंवा आठवड्यांनंतर हे उपकरण काढून ध्वनिमुद्रणाचे विश्लेषण करता येऊ शकते.

आतापर्यंत शास्त्रज्ञांनी वटवाघूळ, पक्षी, बेडूक आणि जीवजंतूंचे आवाज मिळवले आहेत. हे ध्वनी जैवविविधता आणि परिसंस्थेच्या गतिशीलतेबद्दल मौल्यवान माहिती प्रदान करतात.

याच सिद्धान्त आणि उपकरणाचा उपयोग आता मातीसाठीही केला जात आहे. जमिनीत शोध घेणाऱ्या उपकरणांना जोडलेले रेकॉर्डर आणि विशेष मायक्रोफोन वापरून संशोधक मातीचे आवाज शोधू लागले आहेत.

हे उपकरण अशी ध्वनिकंपने रेकॉर्ड करतात, जी मातीत राहणाऱ्या जीवाणूंच्या चालण्यामुळे उत्पन्न होतात. या रेकॉर्डमध्ये तडकणे, क्लिक करणे आणि पॉपसारखे आवाज ऐकू येतात. उत्तम मातीत या आवाजांचे वैविध्य क्षतिग्रस्त मातीच्या तुलनेत अधिक असते. तुम्ही खराब मातीला नीरस पार्टीसारखं समजू शकतात. मात्र, समृद्ध मातीमध्ये तुम्हाला चांगली कंपने आणि आवाज ऐक येतील.

प्राथमिक शोध आणि अंत:दृष्टी

सर्व जिवंत जीवजंतू आवाज उत्पन्न करतात. हे जाणूनबुजून केले जाऊ शकते. जसे पक्षी आपल्या जोडीदाराला आकर्षित करण्यासाठी गातात आणि वटवाघूळ कौशल्याने शिकार करण्यासाठी प्रतिध्वनी उत्पन्न करतात. ध्वनी आकस्मिकही निर्माण होऊ शकतात. जसे गांडुळांचं मातीत फिरणे. या प्रकारचे आनुषंगिक आवाज मातीच्या परिसंस्थेबद्दल बरेच काही सांगू शकतात.

ऑस्ट्रेलियातील जंगलांवर आमचा नवा शोध ‘जर्नल ऑफ अप्लाइड इकोलॉजी’मध्ये प्रकाशित झाला आहे. हा अभ्यास हे सांगतो, की माती ‘इकोअकाउस्टिक्स’ या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे, की माती ‘इकोअकाउस्टिक्स’ मातीतील जीवांची विपुलता आणि हालचाली प्रभावीपणे प्रतिबिंबित करते. त्याचबरोबर याचाही शोध लागतो, की मातीची गुणवत्ता खराब नाही.

व्यावहारिक अनुप्रयोग

मृदा ‘इकोअकाउस्टिक्स’पासून अनेक व्यावहारिक प्रयोग केले जाऊ शकतात. त्याचा उपयोग माती फेरस्थापना प्रयत्नांच्या प्रभावशीलतेच्या निरीक्षणासाठी केला जाऊ शकतो. याचा उपयोग माती पुनर्संचयित करण्याच्या प्रयत्नांच्या परिणामकारकतेवर लक्ष ठेवण्यासाठी केला जाऊ शकतो. त्यामुळे जमीनमालकांना आणि शेतकऱ्यांना त्यांच्या मातीच्या गुणवत्तेचे मूल्यांकन करण्यास साह्यभूत ठरू शकेल. उदाहरणार्थ, तो अशा जमिनींची माहिती देऊ शकतो, जेथे गांडुळांची संख्या कमी आहे. गांडुळांची संख्या मातीच्या पोषणचक्रासाठी महत्त्वाची आहे.