मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) आपल्या मेंदूत! धोक्याची घंटा!

Sarah Hellewell, Senior Research Fellow, Research Fellow, Faculty of Health Sciences, Curtin University

अमेरिकेत एका अभ्यासात मानवाच्या मेंदूत (brain) मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) आढळल्याचे प्रथमच समोर आले आहे. हा एक अभ्यास आहे. अद्याप शास्त्रज्ञांकडून स्वतंत्रपणे त्याला पुष्टी मिळालेली नाही. मात्र, हा अभ्यास माध्यमांत भीतिदायक, चकित करणारा आणि चिंताजनक ठरला आहे.

नोट्रे डेम (अमेरिका) : प्लास्टिक कुठे नाही? कपडे, कार, मोबाइल फोन, पाण्याची बाटली आणि खाद्यपदार्थांच्या कंटेनरमध्येही तुम्हाला प्लास्टिक आढळेल. आपल्या आरोग्यावर प्लास्टिकचे छोट्या तुकड्यांच्या परिणामांबाबत आधीच चिंता व्यक्त होत होती. आता मात्र नुकत्याच एका शोधामुळे ही चिंता आणखी वाढली आहे.

अमेरिकेत एका अभ्यासात मानवाच्या मेंदूत (brain) मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) आढळल्याचे प्रथमच समोर आले आहे. हा एक अभ्यास आहे. अद्याप शास्त्रज्ञांकडून स्वतंत्रपणे त्याला पुष्टी मिळालेली नाही. मात्र, हा अभ्यास माध्यमांत भीतिदायक, चकित करणारा आणि चिंताजनक ठरला आहे.

अर्थात, वास्तवात हे मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) नेमके आहे काय? आपल्या आरोग्याच्या दृष्टीने त्याचा अर्थ काय आहे? आपल्याला चिंता करायला हवी का? असे अनेक प्रश्न आता उपस्थित होत आहेत.

मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) काय आहे? ते आपल्याला दिसते का?

कधीही नष्ट न होणाऱ्या अर्थात अविनाशी वस्तूंमध्ये आपण प्लास्टिकचा समावेश करतो. मात्र छोट्या छोट्या कणांमध्ये प्लास्टिक तुटते. व्याख्या वेगवेगळ्या असतील, मात्र साधारणपणे मायक्रोप्लास्टिक पाच मिलिमीटरपेक्षा लहान असतात. यातील काही वस्तू इतक्या लहान होत जातात, की त्या उघड्या डोळ्यांनी दिसत नाहीत.
मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics)बाबतच्या लेखांना चित्रित करण्यासाठी माध्यमांद्वारे वापरण्यात येणारी चित्रे भ्रामक आहेत. कारण त्यात काही खूपच मोठे, स्पष्टपणे दिसणारे तुकडे दिसतात.

पिण्याचे पाणी आणि रोजच्या खाद्यपदार्थांच्या अनेक स्रोतांमध्ये मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) असल्याची माहिती मिळते. याचा अर्थ, आपण आपल्या आहारातून सातत्याने प्लास्टिकच्या संपर्कात राहतो.

अशा प्रकारे मानवी आरोग्यासाठी व्यापक, दीर्घकालीन जोखीम असा गंभीर चिंतेचा विषय बनला आहे. मायक्रोप्लास्टिकमुळे आपल्या आरोग्यावर होणाऱ्या संभाव्य धोक्याची सूचना देणारा शोध मर्यादित आहे; पण तो वाढत आहे.

या नावीन्यपूर्ण अभ्यासाबाबत काय वाटते?

अल्बुकर्क, न्यू मेक्सिकोमधील नियमित शवविच्छेदनापासून बाजूला ठेवलेल्या पुरुष आणि स्त्रियांच्या 51 नमुन्यांमधील मायक्रोप्लास्टिक्स (Microplastics)च्या एकाग्रतेवर अभ्यास केला गेला. नमुने यकृत, मूत्रपिंड आणि मेंदूचे होते.

या लहान कणांचा त्यांच्या आकारामुळे अभ्यास करणे कठीण आहे. इतके, की उच्च शक्तीच्या सूक्ष्मदर्शकाचा वापर करूनही अवघड आहे.

त्यामुळे त्याला पाहण्याचा प्रयत्न करण्यापेक्षा संशोधक जटिल उपकरणांचा वापर करीत आहेत. ही उपकरणे एका नमुन्यात मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics)ची रासायनिक संरचनेची ओळख स्पष्ट करू शकतील. अभ्यासात याच तंत्रज्ञानाचा उपयोग करण्यात आला आहे.

मेंदूच्या नमुन्यांमध्ये यकृत आणि मूत्रपिंडाच्या तुलनेत 30 पट अधिक मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) आढळल्याचे पाहून संशोधकही थक्क झाले.

संशोधकांनी अंदाज बांधला, की हे मेंदूतील उच्च रक्तप्रवाहामुळे (प्लास्टिक कणांना आपल्यासोबत घेऊन जाणारा) असू शकते.
वैकल्पिकरीत्या, यकृत आणि मूत्रपिंड बाह्य विषाक्त पदार्थ आणि कणांपासून सुरक्षित राहण्यास अनुकूल असू शकतात. आपल्याला हेदेखील माहीत आहे, की मेंदू शरीराच्या इतर भागांप्रमाणे सेल्युलर नूतनीकरण करीत नाही, म्हणून प्लास्टिक येथे टिकून राहू शकते.

संशोधकांना आढळले, की 2016 आणि 2024 दरम्यान मेंदूतील नमुन्यांमध्ये प्लास्टिकची मात्रा सुमारे 50 टक्क्यांनी अधिक झाली. पर्यावरणातील प्लास्टिक हे प्रदूषणात झालेली वाढ आणि मानवी जोखमीत झालेली वाढ प्रतिबिंबित करते.

या अभ्यासात आढळलेले मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) बहुतांश पॉलिथिनपासून बनलेले होते. हे विश्वातील सर्वाधिक उत्पादित प्लास्टिक आहे आणि त्याचा उपयोग बाटलीचे झाकण आणि प्लास्टिक बॅगसारख्या अनेक दैनंदिन उत्पादनांसाठी केला जातो.

हे प्रथमच आढळलं, की मानवी मेंदूत मायक्रोप्लास्टिक आढळले आहे, जो महत्त्वपूर्ण अभ्यास आहे. अर्थात, हा अभ्यास एक ‘प्री-प्रिंट’ आहे. त्यामुळे इतर स्वतंत्र मायक्रोप्लास्टिक्स (Microplastics) संशोधकांनी आतापर्यंत अभ्यासाची समीक्षा किंवा पुष्टी अद्याप केलेली नाही.

मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) मेंदूत कसे पोहोचते?

मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) साधारणपणे दूषित भोजन आणि पाण्याच्या माध्यमातून शरीरात प्रवेश करते. हे आतड्यातील मायक्रोबायोम (तुमच्या आतड्यांतील सूक्ष्म जंतूंचा समुदाय)ला बाधित करू शकतो आणि सूज निर्माण करू शकतो.

यामुळे रोगप्रतिकारक प्रणाली, आतडे आणि मेंदू यांच्यातील जटिल, द्वि-मार्गी संचार प्रणालीद्वारे संपूर्ण शरीरावर याचा परिणाम होतो. हा तथाकथित आतडे-मेंदूचा अक्ष आरोग्य आणि आजाराच्या अनेक पैलूंमध्ये गुंतलेला आहे. हेपण असू शकतं, की आपण वायुजन्य मायक्रोप्लास्टिकमध्ये श्वास घेत आहोत.

एकदा का हे कण आतडे किंवा फुफ्फुसात गेले, की ते रक्तप्रवाहात प्रवेश करू शकतात आणि नंतर शरीराभोवती वेगवेगळ्या अवयवांमध्ये प्रवास करू शकतात. अभ्यासात मानवी विष्ठा, सांधे, यकृत, पुनरुत्पादक अवयव, रक्त, रक्तवाहिन्या आणि हृदयामध्ये मायक्रोप्लास्टिक (Microplastics) मेंदूत आढळले आहे.

मायक्रोप्लास्टिक जंगली माशांच्याही मेंदूत जातात. उंदरांवरील अभ्यासात, अंतर्ग्रहित मायक्रोप्लास्टिक्स आतड्यांमधून रक्तामध्ये शोषले जातात आणि मेंदूमध्ये प्रवेश करू शकतात. वाटेत इतर अवयवांमध्ये जमा होतात.

मेंदूच्या ऊतींमध्ये जाण्यासाठी, मायक्रोप्लास्टिक्सला रक्त-मेंदू-अडथळा पार करावा लागतो. पेशींचा एक जटिल थर जो रक्तातील गोष्टी मेंदूमध्ये जाण्यापासून रोखतो.

हा चिंतेचा विषय आहे, आश्चर्याचा नव्हे. कारण मायक्रोप्लास्टिक्सना मूत्र, अंडकोष आणि प्लेसेंटामध्ये प्रवेश करण्यासाठी समान सेल अडथळे पार करावे लागतात, जिथे ते मानवांमध्ये आधीच आढळले आहेत.

ही आरोग्याशी संबंधित चिंता मानावी का?

मानवी मेंदूवर मायक्रोप्लास्टिक्सचे काय परिणाम होतात हे आपल्याला अद्याप माहीत नाही. काही प्रयोगशाळांतील प्रयोग असे दर्शवतात, की मायक्रोप्लास्टिक्स मेंदूची सूज आणि पेशींचे नुकसान वाढवतात, जनुक अभिव्यक्ती बदलतात आणि मेंदूची रचना बदलतात.

मायक्रोप्लास्टिक कणांच्या प्रभावाव्यतिरिक्त, मायक्रोप्लास्टिक्स शरीरात आणि आसपास पर्यावरणीय विष किंवा जीवाणू वाहून नेल्यास ते धोकेदेखील निर्माण करू शकतात.

विविध प्लास्टिक रसायनेही मायक्रोप्लास्टिकपासून निघून शरीरात प्रवेश करू शकतात. यामध्ये ‘बीपीए’ (BPA) म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या प्रसिद्ध हार्मोन-विघटनकारी रसायनाचा समावेश आहे. मात्र, मायक्रोप्लास्टिक्स आणि त्यांच्या परिणामांचा अभ्यास करणे कठीण आहे. आपल्या छोट्या आकाराव्यतिरिक्त पर्यावरणात अनेक प्रकारचे प्लास्टिक आहेत.

प्लास्टिक उत्पादनांत 13,000 पेक्षा अधिक विविध रसायनांची ओळख पटविण्यात आली आहे आणि दरवर्षी आणि अधिक विकसित केले जात आहे.

मायक्रोप्लास्टिक्सही पर्यावरण आणि पचन प्रक्रियेमुळे खराब होतात आणि त्याचे प्रयोगशाळेत पुनरुत्पादन करणे कठीण आहे. हे घटक शरीरात मायक्रोप्लास्टिकच्या वर्तनाच्या पद्धतीला कसे बदलते, हे समजून घेणे हे आमच्या शोधाचे लक्ष्य होते.

हे घटक मायक्रोप्लास्टिक्सच्या शरीरात वर्तन कसे बदलतात हे समजून घेणे हे आमच्या संशोधनाचे उद्दिष्ट आहे. आहार किंवा प्रोबायोटिक्सद्वारे आतड्यांतील अडथळे टिकवून ठेवल्यास आतड्यांमधून रक्तप्रवाहात मायक्रोप्लास्टिक्सचा प्रवेश रोखता येतो का, याचा तपास करण्याची आमची योजना आहे. हे कणांना शरीराभोवती फिरण्यापासून आणि अवयवांमध्ये जमा होण्यापासून प्रभावीपणे रोखू शकते.

मी माझे एक्सपोजर कसे कमी करू?

मायक्रोप्लास्टिक्स वातावरणात मोठ्या प्रमाणावर पसरलेले आहेत आणि त्यांच्याशी संपर्क टाळणे कठीण आहे. मायक्रोप्लास्टिक आपल्या आरोग्याला कसे प्रभावित करू शकतो, हे आम्ही आता समजून घेत आहोत.

जोपर्यंत आपल्याला अधिक शास्त्रीय पुरावे मिळत नाहीत, तोपर्यंत आपण सर्वांत चांगली गोष्ट करू शकतो, ती म्हणजे प्लास्टिकचा आपला संपर्क कमी करणे आणि प्लास्टिकचा कमी कचरा निर्माण करणे. त्यामुळे कमी कचरा पर्यावरणात जाईल.

सुरुवात करण्याची सोपी पद्धत

एकेरी वापरल्या जाणाऱ्या प्लास्टिकमध्ये पॅक केलेले किंवा प्लास्टिकच्या कंटेनरमध्ये पुन्हा गरम केलेले खाद्यपदार्थ आणि पेये टाळा. आम्ही आमच्या घरांमध्ये आणि कपड्यांमध्ये सिंथेटिक तंतूंचा संपर्क कमी करू शकतो.

पर्यावरणपुरुष : श्रीकांत नावरेकर

Visit us

• Facebook page : @kheliyad
• Instagram : @kheliyad
• X : @kheliyad
• Linkedin : @MaheshPathade03
• Youtube Channel : Team Kheliyad
• WhatsApp Channel: kheliyad
• email : kheliyad.sports@gmail.com